جایگاه کارمند در اسلام
نظام اسلامی همواره نیازمند کارمندان و کارگزارانی است که در برابر زرق و برق دنیا نلغزند
در اسلام، منزلت اجتماعی به عنوان موهبت و امانت الهی در اختیار کارمندان قرار می گیرد تا برای رفع محرومیت ها و گرفتاری ها از امور جامعه به کار گرفته شود. ازاین رو، امام علی علیه السلام به یکی از کارگزاران خود چنین می گوید: «کاری که به عهده توست، طعمه نیست، امانتی است که بر گردنت نهاده اند.» بنابراین، اگر کارمندان و کارگزاران نظام اسلامی با انگیزه های الهی، امانت داری و خدمت رسانی به مردم در جایگاه خود قرار گرفته اند، باید شکرگزار پروردگار بزرگ باشند؛ زیرا در جایگاهی هستند که می توانند خاطری را شاد کنند، غمی را بزدایند، بی پناهی را پناه دهند و مظلومی را یاور باشند و به این ترتیب، زمینه رشد و تعالی خود را فراهم سازند. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «وقتی خداوند برای بنده ای نیکی خواهد، حاجت مردم را در دست او قرار می دهد».
ویژگی های لازم برای گزینش کارمندان
تقوا
نظام اسلامی همواره نیازمند کارمندان و کارگزارانی است که در برابر زرق و برق دنیا نلغزند و در دام آلودگی ها گرفتار نشوند. بی شک، تنها قدرتی که چنین نیروی بازدارنده ای را ایجاد می کند، تقواست. به سبب اهمیت بسیار تقوا در اسلام، پیشوایان معصوم علیهم السلام آن را عامل مهمی در گزینش کارمندان دانسته و همواره به این صفت اخلاقی پسندیده سفارش کرده اند. از جمله وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله معاذ بن جبل را به یمن می فرستاد، به او فرمود: «وَ اوُصیکَ بِتَقوَی اللّه؛ تو را به پرهیزکاری سفارش می کنم».
خیرخواهی درباره مردم
امام علی علیه السلام در نامه ای به مردم مصر، یکی از دلایل انتخاب مالک اشتر را به زمام داری آن دیار، خیرخواهی او می داند و می فرماید:«مردم مصر! من شما را بر خود برگزیدم و او را برای شما فرستادم؛ زیرا او را خیرخواه شما دیدم.» اهمیت خیرخواهی از آن روست که کارمند خیرخواه، همواره در پی صلاح و عزت افراد جامعه است و ذلت و حقارت آنها را تحمیل نمی کند؛ زیرا نگاه او به هم نوع، به گونه ای است که از سربلندی شان، خرسند و از خواری آنها اندوهگین می شود. به همین سبب، از سر خیرخواهی، از هر نوع فداکاری برای تأمین رفاه و سعادت جامعه دریغ نمی ورزد.
مسئولیت پذیری
در نظام توحیدی اسلام، مسئولیت پذیری، اصلی است که در زمینه اخلاق اداری به فرد کارمند و فعالیت هایش سمت و سو می دهد و او را از فرو غلتیدن در مسیر کژی ها و نادرستی ها باز می دارد. در واقع، کمال آدمی در مسئولیت پذیری اوست. بی شک، هر اندازه در این زمینه سستی ورزد، تباهی در کارش بیشتر خواهد بود و هر اندازه مسئولیت پذیری بهتری داشته باشد، به کمال بیشتری خواهد رسید. ازاین رو، بهتر است در گزینش کارمندان، به افرادی مسئولیت داده شود که از هر نظر آماده پاسخ گویی به تصمیم ها و عملکردهای خود هستند و در پی توجیه و فرافکنی تصمیم ها و عملکردهای نادرست خود نیستند یا مسئولیت خود را به دیگران نمی سپارند.
راه کارهای اصلاحی
آزمون پیش از گزینش
در هر مسئله، علاج واقعه را پیش از وقوع باید کرد. بی شک، اگر پیش از به کارگیری کارمندان، بکوشیم آنها را با معیارهایی اسلامی انتخاب کنیم، مشکلات اخلاقی یا تخلفات اداری کمتر پدید می آید. یکی از این معیارها، آزمون پیش از انتخاب است که امام علی علیه السلام آن را به مالک اشتر چنین یادآور می شود: «در امور کارمندانت بیندیش و پس از آزمایش، به کارشان بگمار و با میل شخصی و بدون مشورت با دیگران، آنان را به کارهای مختلف وادار مکن؛ زیرا نوعی ستمگری و خیانت است».
تأمین نیازهای اساسی کارمندان
در اسلام، برآورده کردن نیازهای اساسی کارمندان، به ویژه نیازهای مالی و اقتصادی، از وظایف اصلی حکومت است، چنان که امیرمؤمنان علی علیه السلام این وظیفه را پس از ویژگی هایی که برای انتخاب کارمند برمی شمرد، از وظایف حکومت می داند و می فرماید: «روزی فراوان بر آنان ارزانی دار که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می کوشند و با بی نیازی، به اموال بیت المال دست نمی زنند و اتمام حجتی است بر آنان اگر فرمانت را نپذیرفتند یا در امانت خیانت کنند.» احساس رضایت در کارمند زمانی به وجود خواهد آمد که افزون بر نیازهای اقتصادی، به نیازهای روحی و روانی او توجه شود. این دسته از نیازها می تواند شامل نیاز به قدردانی، برخورد عادلانه، امنیت شغلی، دست مزد خوب، امکان ترفیع، وفاداری از طرف سرپرست و مانند آن باشد. تا زمانی که نیازهای روحی ـ روانی کارمندان برآورده نشود، هرگز به طور کامل درباره سازمان مربوط، احساس تعهد نخواهند کرد و شور و شوق لازم را برای این فعالیت نخواهند داشت.
نظارت
نظارت در اسلام، یکی از روش هایی است که برای تربیت کارمندان و کارگزاران به کار گرفته می شود؛ زیرا قدرت، همواره میل به اقتدارطلبی و تمامیت خواهی را تقویت می کند و هر انسانی جز معصوم، همواره در معرض وسوسه های قدرت قرار می گیرد. از سوی دیگر، در تربیت، همیشه نمی توان به پند و اندرز بسنده کرد. ازاین رو، برای تربیت از شیوه نظارت با انواع گوناگون آن می توان بهره گرفت. امام علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر، لزوم نظارت بر امور کارمندان را چنین یادآور می شود: «رفتار کارمندانت را بررسی کن. ناظرانی راست گو و وفاپیشه بر آنان بگمار که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت داری و مهربانی آنها با رعیت خواهد بود».
منشور اخلاقی امام علی علیه السلام برای کارمندان و کارگزاران
1. نگهبان نفس خویش باش؛
2. از سلام و تعارف و مهربانی به مردم کوتاهی مکن؛
3. پر و بالت را برای مردم بگستران و با مردم گشاده روی و مهربان باش؛
4. کاری که بر دوش توست طعمه نیست، امانتی است که بر دوشت نهاده اند؛
5. بالاتر از خود را فرمان ببر، تا پایین تر از تو فرمانبردارت باشد؛
6. کار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زیرا هر روز، کاری مخصوص به خود دارد؛
7. بکوش تا هر کاری را در جای خود و زمان مخصوص به خود انجام دهی؛
8. با خدا، مردم و خویشاوندان انصاف را رعایت کن؛
9. هرگز به خدمت هایی که انجام دادی، بر مردم منت مگذار؛
10. در وعده ای که به مردم دادی، خلف وعده مکن؛
11. هرگز نیکوکار و بدکار را در نظرت یکسان قرار مده؛
12. از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن؛
13. از حوادث گذشته تاریخ، برای آینده عبرت بگیر.
منبع:portal.anhar.ir
در ادامه بخوانید
کارمند نمونه از دید امام علی(علیه السلام)کارمند نمونه از دید امام علی(علیه السلام)
کار نوعی امانت است که به عهده‌ی کارفرما و یا کارمند گذاشته شده است
کارهای اداری و البته تمام کارها با پیگیری و تلاش جدی صورت می‌گیرد. باید به خواست‌ها و مطالبات مردم رسیدگی کرد و آن را به نتیجه رساند. نظام اداری باید به گونه‌ای باشد که مردم به راحتی و به سرعت به خواسته‌هایشان برسند و از نظام اسلامی ناامید نشوند. رشوه‌گیری، رشوه دادن و...همه مانع از پیگیری می‌شود و دیگر کسی جدیّتی در کار نخواهد داشت.
حسن خلق همواره مایه‌ی پیشرفت و رشد بوده است؛ از طریق اخلاق اداری می‌توان منابع انسانی را مدیریت کرد و به اهداف اجتماعی، اختصاصی، سازمانی و... رسید.
یک نظام اداری، دارای ویژگی‌هایی چون کارآمدی منظم دانش گرا، سالم و عاری از فساد و کاغذ بازی پاسخگو و خدمتگزار است و این صفات به دست نمی‌آید مگر در سایه‌ی رعایت اخلاق اداری و حسن خلق.
اخلاق اداری دارای ویژگی‌های خاص است که از جمله آن می‌توان به اصول زیر اشاره کرد:
خدمت به مردم
تمام ادارات یک وظیفه‌ی اساسی دارند و آن خدمت به مردم و پاسخگو بودن به خواسته‌ها و سؤالات اداری مردم است. این اصل از مهم‌ترین اصول مدیریتی است و در جامعه‌ای که ادارات پاسخگو نباشد، مردم بی اعتماد و ناامید می‌شوند. خدمتگزاری باید با اشتیاق و علاقه باشد و نه از روی منت و بی احترامی .
امام علی علیه السلام در عهدنامه‌ی مالک اشتر اینگونه می‌نویسد: «بپرهیز که با نیکی خود بر مردمان منت گذاری یا آنچه را کرده‌ای بزرگ بشماری یا آنان را وعده‌ای دهی و وعده‌ی خلاف آری که منت نهادن ارج نیکی را از بین می‌برد و کار بزرگ شمردن نور حق را خاموش گرداند و خلاف وعده خشم خداوند و مردم را برانگیزد و خدای تعالی فرموده است: بزرگ دشمنی است نزد خدا که چیزی بگوید و انجام ندهد.»
پذیرش مسؤلیت
انسان والا و بزرگوار مسؤلیتی که به او محول شده را می‌پذیرد و سعی می‌کند که با اخلاقی انسانی و رفتاری صحیح عمل کند.
انسانی که مسئولیت پذیر نیست، کارش تباه و سست است؛ در هر شرایط شخص باید پاسخگو باشد و نمی‌تواند از مسئولیت خود شانه خالی کنند. حضرت علی علیه السلام، پیشوای اول شیعیان، در فرمان‌ها و دستورالعمل‌های حکومتی و اداری خود پایبند بود و می‌فرمود: «آنچه می‌گویم در عهده‌ی خویش می‌دانم و خود آن را پایبندم.»
پیامبر می‌فرمایند: «کسی که توان انجام کاری را دارد، نباید از انجام آن طفره رود و خود را کنار بکشد.»(نهج الفصاحه ش897)
نظم و ترتیب
نظم دینی آراستگی و پرهیز از بی‌نظمی است که از اصولی‌ترین اخلاق اداری و مدیریت سازمانی است. امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «هیچ عقلی مانند برنامه ریزی نیست.» (غررالحکم ص354)
و یا در حدیث دیگر می‌فرمایند: «در هر روز وظیفه و کار همان روز انجام بده؛ انضباط باعث رضایت مردم و ارباب رجوع در اداره می‌شود.»
امانتداری
کار نوعی امانت است که به عهده‌ی کارفرما و یا کارمند گذاشته شده است و او باید به بهترین شکل آن را انجام دهد تا بتواند رضایت خدا و خلق خدا را جلب کند. در اسلام امانتداری یکی از بهترین صفات معرفی شده است و انسان‌های خائن به شدت مورد عتاب و سرزنش هستند، به طوری که در کتب اسلامی، امانتداری رأس اسلام و برترین صفات مؤمن تلقی شده است.
پیگیری
کارهای اداری و البته تمام کارها با پیگیری و تلاش جدی صورت می‌گیرد. باید به خواست‌ها و مطالبات مردم رسیدگی کرد و آن را به نتیجه رساند. نظام اداری باید به گونه‌ای باشد که مردم به راحتی و به سرعت به خواسته‌هایشان برسند و از نظام اسلامی ناامید نشوند. رشوه‌گیری، رشوه دادن و ... همه مانع از پیگیری می‌شود و دیگر کسی جدیّتی در کار نخواهد داشت.
امام علی علیه السلام در نامه‌ای به مالک اشتر می‌فرمایند: «بر تو کارهایی است که باید خود انجام دهی؛ از آن جمله پاسخ گفتن عاملان توست، آنجا که معاونانت درمانند و رساندن وظیفه‌ی خود را نتوانند دیگر نیاز مردم را برآورند و در همان روز که بر تو عرضه دارند و یارانت در انجام دادن تقاضای آنان گرانی کنند و عذری آرند.»
حضرت علی علیه السلام در امر خلافت خود تمام کارها را به درستی و دقت پیگیری می‌کردند و از همه نیز اینگونه می‌خواستند؛ امام علی می‌فرمودند: «تمام شدن کارها به کامل کردن آن‌هاست.»
پای‌بندی به قراردادها و عهود:
انسان ذاتاً وفاداری را دوست دارد و از پایبند بودن به تعهدات لذت می‌برد. پیامبر می‌فرمایند: «شرایط دینداری وفای به عهد است.» (بحارج72ص198)
در یک سازمان، برای تحقق اهداف سازمانی، باید فضایی به وجود آید که در آن اعتماد است. در سازمانی که کارمندان و مدیران به تعهدات خود وفادار و پایبند نیستند، بی اعتمادی و دروغگویی رواج می‌یابد و در نتیجه باعث بی‌ثباتی، هرج و مرج، بی نظمی، از بین رفتن اعتماد و ... می‌شود.
امام علی علیه السلام در نامه‌ی خود به مالک اشتر می‌فرمایند: «و هر گاه میان خود و دشمنت پیمان برقرار کردی و لباس امان بر او پوشاندی، به پیمان خود وفادار باش و تعهدات را به نیکی رعایت کن و خویش را در نگهبانی از پیمان سپر قرار ده، زیرا هیچ امری از واجبات خدا در جامعه‌ی بشری، با همه‌ی خواسته‌های گوناگون و پراکندگی اندیشه‌ها، مهم‌تر از وفاداری نیست و حتی مشرکان هم بیش از مسلمانان وفای به عهد را بر خود لازم می‌دانستند، زیرا شرم پیمان‌شکنی را تجربه کرده بودند، پس هرگز پیمان‌شکن نباش و در عهد خود خیانت نکن.» (نهج البلاغه، نامه‌ی 53)
واگذاری کارها به انسان‌های شایسته
کارها باید به اهل آن واگذار شود، به همین دلیل داشتن تخصص و مهارت در هر رشته ضروری است. اگر اداره‌ی کارها به انسان‌های ناشایست واگذار شود، امور به خوبی پیش نمی‌رود.
امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «شما خوب می‌دانید که نه جایز است که انسان ناشایست بر جان مردم و غنایم مسلمانان ولایت یابد و امامت آنان را عهده دار شود تا در مال‌های آنان حریص گردد و نه نادان لایق زمامدار ریاست تا به نادانی خویش مسلمانان را به گمراهی کشد و نه ستمکار می‌تواند عهده دار مسئولیت مردم شود که با ستم حق مردم را غصب و عطای آنان را ببرد و نه او را که در تقسیم غنائم بی عدالتی می‌کند، زیرا او اموال و ثروت مردم را حیف و میل می‌کند و گروهی را بر گروهی مقدم می‌دارد و نه آنان که رشوه می‌خورند، زیرا آنان با رشوه خوری حقوق مردم را پایمال می‌کنند و حق صاحب را به او نمی‌رسانند و نه او که سخن پیامبر خدا را ضایع می‌سازد، زیرا او با این رفتار امت اسلامی را به هلاکت مواجه می‌کند.» (نهج البلاغه، خطبه 131)
و یا در حدیث دیگری می‌فرمایند: «هر کس فردی از مسلمانان را به کار گیرد حال آنکه می‌داند در میان آنان افرادی سزاوارتر و آگاه‌تر به کتاب خدا و سنت پیامبر وجود دارد، او در حقیقت، به خدا، رسول او و تمامی مسلمین خیانت کرده است.» (الغدیر، علامه امینی: ج8ص291)
تشکر و قدردانی
در یک نظام اداری اسلامی،باید، کارمندان و کارکنانی که به شایستگی کار می‌کنند، مورد تقدیر و تشکر قرار گیرند تا برای ادامه‌ی کار و خدمت، انگیزه پیدا کنند و با شوق بیشتر مشغول خدمت‌رسانی به مردم شوند و یا به آنان پست‌های حساس‌تر و مهم‌تر را واگذار کرد تا آنها بتوانند قابلیت‌ها و توانمندی‌های خود را در انجام آن ارائه دهند.
امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکی نباشد، زیرا نیکوکاران در نیکوکاری بی رغبت می‌شوند و بدکاران در بدکاری تشویق می‌گردند، پس به هر کدام بر اساس کردارشان پاداش بده.» (نهج البلاغه، نامه 53)
اگر در سیره امامان به خصوص امام علی علیه السلام تفحص کنیم، سراسر مربوط به اخلاق و به خصوص اخلاق اداری است. کتاب نهج البلاغه کتاب اخلاق و اعتقاد تشیع است، در این کتاب عظیم، اخلاق اداری به صورت‌های مختلفی ارائه شده است که با مطالعه‌ی دقیق و اساسی آن و البته عمل به آن می‌توان به یک نظام اداری اسلامی و اصول دست یافت.
منبع:tebyan.net
در ادامه بخوانید
جایگاه کارمند در اسلام