خدمتکاری که ملکه ایران شد



انیس الدوله مشاور رسمی ناصر الدین شاه بود

نامش فاطمه بود، اما پرده نشینی و همنشینی با صاحبقران انیس سلطانش کرد. دختر نورمحمد گرجی امامه ای که برای همراهی سوگلی محبوب به دربار آمد و خودش سوگلی شد. زنی که در بیست سال پایانی سلطنت ناصرالدین شاه بدون آن که عقد دائم شاه باشد بانوی اول و قدرتمندترین زن ایران بود.

درست که تاریخ ایران، تاریخی مردسالار است و مهمترین رویدادهای آن با قلمی مردانه نوشته شده، اما زنانی در همین تاریخ زندگی کردند که حضور و زندگی شان آن قدر پررنگ بود که تاریخ نتوانسته در مقابل نامشان سکوت کند. یکی از این زنان بی تردید انیس الدوله است.

دختری گمنام از امامه در نگاه آن هایی که از او نوشتند ملکه بی تاج و تخت دربار ناصرالدین شاه قاجار بود. او در روزگاری که مردان جرات نگاه کردن در چشم های ناصرالدین شاه را نداشتند، در مقابل او ایستاد در حرمخانه سلطنتی نیز انیس الدوله سوگلی و ملکه قدرتمند حرمسرای شهی قلیانها را جمع کرد. هنگامی که شاه مطلع شد و علت آن را پرسید، انیس الدوله گفت : به دلیل آنکه حرام شده آن را جمع کردیم. شاه متغیر شد و گفت چه کسی حرام کرد؟. انیس الدوله گفت : همان کسی که ما را بر تو حلال کرده است! شاه متغیر شده و چیزی نگفت و برگشت و به فاصله چند روز امتیاز رژی را ملغی نمود. بدین ترتیب انیس الدوله ملکه و سوگلی ناصرالدین شاه با وجود قرار گرفتن در محیط بسته حرمسرا از همراهی و همکاری با مردم خودداری ننمود و به ایفای نقش مهمی در پیروزی نهضت تنباکو پرداخت.

درباره تاریخ تولد انیس الدوله اطلاع زیادی در دسترس نیست. او در خانواده ای گرجی تبار در روستای امامه به دنیا آمد. پدرش نورمحمد، از تبار گرجیانی بود که در زمان صفویه، از گرجستان به سمت مازندران کوچ کرده بودند. پشت قرآن خانوادگی نامش را فاطمه گذاشتند. پدرش زمانی که هنوز خردسال بود درگذشت و فاطمه را به عمه اش سپردند که ارتباطاتی با دربار داشت.

درباره ورود فاطمه خانم به دربار البته روایت های مختلفی وجود دارد. تاج السلطنه دختر ناصرالدین شاه که علاقه زیادی به انیس الدوله داشت نوشته او توسط عمه اش برای همراهی و خدمت جیران فروغ السلطنه به حرم آمد و در همان جا ماندگار شد. او تا زمانی که جیران زنده بود خدمتش را کرد و جزو نزدیکان سوگلی محبوب شاه بود و تا لحظه مرگ او را رها نکرد. برای همین نیز بعد از مرگ ناگهانی سوگلی اول همه اموالش از جمله محبت سلطان به فاطمه رسید.

البته روایت دیگری هم هست که از قول معیرالممالک و مونس الدوله ندیمه حرم آمده که شاه در سفری که به سلطانیه رفت فاطمه را دید و او را صیغه خود کرد و به او لقب انیس الدوله را داد. هر کدام از این دو روایت درست باشد انیس الدوله بعد از مرگ جیران جای او را در حرم سلطنتی گرفت.

محبوب سلطان
شاه علاقه زیادی به انیس الدوله داشت و همین علاقه برای او امتیازاتی را برایش به همراه داشت. او زنی باهوش بود و می دانست که اگر قرار است در دربار ایران رشد کند باید خودش را از زیر سایه بلند حرمسرا خارج کند. نخستین قدم سواد داشتن و کتاب خواندن بود. او با کمک معلمانی که در حرم بودند سواد خواندن و نوشتن را آموخت و شروع به خواندن کتاب هایی کرد که برای شاه ترجمه کرده بودند.

این باعث شده تا بیشتر مورد توجه شاه قرار گیرد. محل اقامت اصلی شاه قاجار اقامتگاه انیس الدوله بود. معیرالممالک که نوه ناصرالدین شاه است در یادداشت هایی از زندگی خصوصی خود می نویسد که شاه در شب با هر چند زنی که می خوابید در نهایت به اتاق انیس الدوله می رفت و شب را در کنار او به صبح می رساند. انیس الدوله با آن که هیچ گاه صاحب فرزندی نشد اما برای ناصرالدین شاه بعد از مهدعلیا مادری کرد.

انیس الدوله خیلی زود توانست با رمزهای سیاست و کشورداری آشنا شود، به نظر می رسد که الگوی انیس الدوله در این راه مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه بود. زنی باکفایت که توانست 45 روز میان مرگ محمدشاه تا ورود ولیعهد به تهران و تاجگذاری، حکومت ایران را بدون هیچ شورشی اداره کند. البته انیس الدوله دو تفاوت عمده با مادر شاه داشت. اول این که او هیچ گاه زن عقدی ناصرالدین شاه نبود و برخلاف مهدعلیا که جایگاهی در دربار محمدشاه نداشت، در نزد شاه با وجود آن که هیچ گاه صاحب فرزندی نشد اعتبار زیادی داشت.

انیس الدوله تا زمانی که مهدعلیا زنده بود در کنار او قرار داشت و نامش در حد یک زن حرم فراتر نرفت. اما با مرگ مادر شاه او بلافاصله در جایگاه مهدعلیا نشست و اداره امور حرمسرای ناصرالدین شاه را به دست گرفت.

تدبیر انیس الدوله در اداره حرم آن چنان چشمگیر بود که حتی فرد منتقدی چون اعتمادالسلطنه نیز به آن اعتراف کرده است و بارها در خاطراتش از کاردانی و کفایت او می نویسد و این که شاه چندین بار از انیس درخواست می کند تا همسر عقدی اش بشود، اما انیس الدوله با زرنگی زنانه این درخواست را به بهانه ای که ساعت سعد زناشویی را از دست بدهد، رد می کرد.

اعتمادالسلطنه در جایی از خاطراتش با اشاره به بیماری انیس می نویسد که شخصاً دعا می کند تا این زن سلامت بماند تا اساس سلطنت بر هم نریزد: «...انیس الدوله ناخوش است... حرمخانه شاه منحصر به این زن است،... این که من به این زن دعا می کنم بیشتر برای خاطر شاه است که اگر خدای نکرده این زن بمیرد کلیه وضع حرمخانه به هم می خورد.»

تاج السلطنه فراتر از این او را زنی دوست داشتنی و محترم می دانست. نزدیکی تاج السلطنه با انیس الدوله شاید به خاطر این بود که او زمانی قرار بود به عقد ملیجک در بیاید، اتفاقی که دختر سرکش ناصرالدین شاه با آن مخالفت داشت. این انیس الدوله بود که مقابل ناصرالدین شاه ایستاد و او را از چنین کاری منصرف کرد.

تاج السلطنه در خاطراتش انیس را این گونه تصویر می کند: «به قدری این زن عاقله [و] با اخلاق بود که با وجود نداشتن صورت خوبی، برای سیرت خوب، او زن اول محترم بود. در این تاریخ که من مذاکره می کنم، او تقریباً سی ساله، قدی متوسء خیلی ساده، آرام، باوقار، سبزه، با صورت معمولی بلکه یک قدری هم زشت، لیکن خیلی با اقتدار.

تمام زن های سفرای خارجه به منزل او پذیرفته شده، در اعیاد و مواقع رسمی به حضور می رفتند. و این خانم بزرگ محترم اولاد نداشت و مرا برای خود اولاد خطاب کرده، مهر مخصوص نسبت به من داشت. و همین قسم، جمیع خانواده های محترم و نجیب و زن های وزرا و امرا به منزل او پذیرفته می شدند و تمام عرایض اغلب به توسط او انجام گرفته در حضور سلطان عرض و قبول می شد.»

دکتر فووریه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه که یکی از معدود مردانی بود که از درهای بسته حرم شاهی گذر و با سوگلی شاه از نزدیک دیدار و صحبت کرده بود در کتابش انیس الدوله را ملکه ایران خوانده و می نویسد: «می گویند زنی خیرخواه و زیرک است، به هرحال در لطف و خوش صحبتی او حرفی نمی رود و همه وقت تبسم و خوش احوال است.»

در خلوت شاهی
ناصرالدین شاه روزی که به تیر غیب میرزا رضا کرمانی کشته شد به روایت نوه اش دوستعلی خان معیرالممالک 4 همسر عقدی و 81 همسر صیغه ای داشت که در حرمسرای شاهی در کاخ های سلطنتی بخصوص کاخ گلستان زندگی می کردند و بیشترشان برای خود دم و دستگاهی داشته و نوکر و کلفت هایی برای گذران امور خود و فرزندانشان داشتند.

این یعنی که طول و عرض حرمسرای ناصرالدین شاهی کم از پدر پدربزرگش فتحعلی شاه نداشت و اداره کردن بی دردسر آن تدبیری می خواست که از پس خود شاه با آن همه امورات مملکتی و سفرهای فرنگی و باقی ماجراها برنمی آمد. تا زمانی که مهدعلیا زنده بود اداره حرم شاهی وظیفه او بود و کسی هم جرات حرف زدن روی حرف مادر شاه را نداشت. اما با مرگ مهدعلیا همه منتظر آشوبی بزرگ در حرمخانه سلطنتی بودند. اما این انیس الدوله بود که نگذاشت این آشوب به پا شود و اداره امور حرم سلطنتی را از لحظه ای که مرگ مادر شاه اعلام شد به  دست گرفت.

انیس الدوله در مراسم مذهبی مانند عید و محرم برنامه های مخصوص به خودش را داشت و شخصاً برنامه هایی را برگزار می کرد. یکی از این جشن های مذهبی جشن تولد شاه بود که باشکوه ترین مهمانی را انیس برگزار می کرد: «انیس الدوله از بانوان سفرا و دیگر بانوان اروپایی مقیم تهران و همسران وزرا و اعیان و اشراف دعوت می کرد و خود حمایل بر سینه و نیم تاج بر فرق، غرق در نشان هایی که شاهان کشورهای خارجی برایش فرستاده بودند از میهمانان پذیرایی می کرد.»

به روایت معیرالممالک
انیس الدوله برخلاف بسیاری از زنان حرمسرا در آن زمان به شیوه مهدعلیا در امور تشریفاتی نیز وارد شد و از آن جایی که مراودات دربار ناصرالدین شاه با سایر کشورها بیشتر شده بود و مهمانان زیادی به ایران می آمدند این انیس بود که وظیفه پذیرایی رسمی و بخصوص همراهی با زنان فرنگی را برعهده می گرفت. او نخستین زنی است که در منابع فرنگی با عنوان ملکه یاد می کنند.

کارلا سرنا که در 10 ساله آخر سلطنت ناصرالدین شاه به ایران سفر کرده بود رسماً از انیس الدوله به عنوان ملکه ایران نام می برد و او را زنی خوش برخورد می داند که برگزاری مراسم مهم بر عهده اش است. خانم سرنا به عنوان مهمان رسمی شاه به همراه انیس الدوله به مراسم تعزیه خوانی رفته بود.

انیس الدوله برای خداحافظی فرنگی هایی مانند سفرا نیز جشنی می گرفت. س. ج. بنجامین سفیر آمریکا در خاطراتش نوشته است: «هنگامی که در سال 1885 من به آمریکا احضار شدم و قرار شد تهران را ترک نمایم انیس الدوله خانم و دختر مرا دعوت کرد که در ضیافت کوچکی که به افتخار آن ها در اندرون برپا می شود شرکت کنند و همانجا مراسم خداحافظی به عمل آید.»

مونس الدوله که ندیمه دربار بود در کتابش ماجرایی را تعریف می کند که به نظر می آید دلیل اطلاق نام ملکه رسمی ایران به صیغه مشهور ناصرالدین شاه مربوط به آن است. او نوشته: «در آن موقع ملکه انگلیس یک گردن بند الماس توسط وزیر مختار انگلیس به تهران فرستاد که به زن سوگلی شاه بدهند. وزیر مختار از صدراعظم پرسید: زن سوگلی شاه کدام یکی است؟ صدراعظم این سوال را نزد شاه مطرح کرد و شاه گفت: آن گردن بند الماس را برای انیس الدوله بیاورند. زن وزیر مختار انگلیس با تشریفات پر طول و تفصیل به اندرون شاهی رفت و گردن بند ملکه انگلیس را به گردن انیس الدوله انداخت.

بعد هم به دستور ناصرالدین شاه حاجی طوطی خانم، که همان مادام عباس فرانسوی باشد، یک نامه به زبان فرانسوی از قول انیس الدوله برای ملکه انگلیس نوشت و یک کاسه بشقاب خیلی قیمتی فیروزه با چند قالیچه ابریشمی از طرف انیس الدوله برای ملکه انگلیس فرستاد.»

اگر بپذیریم این زنی که از سوی انیس الدوله نامه ای به ملکه ویکتوریا فرستاد همان مادام حاجی عباس گلساز است، این اتفاق باید بین سال های 1290 تا 1295 یعنی یکی دو سال بعد از مرگ مهدعلیا رخ داده باشد که مادام همنشین مادر شاه بعد از مرگ او به سمت معلم و مترجم انیس الدوله در حرم سلطنتی زندگی می کرد. مدیریت او بر حرم سلطنتی آن چنان با قدرت بود که شاه نیز در مقابل دستوراتش حرفی نمی زد.

به گفته معیرالممالک او بود که بعد از بست نشینی چند نفر از زنان حرم به خانه حاج ملاعلی کنی و زاویه مقدسه عبدالعظیم از شاه خواست تا درخت چناری را انتخاب کند تا زنان به جای خروج از ارگ همان جا بست بنشیند. این همان داستان چنار معروف عباسعلی است که تا مرگ ناصرالدین شاه محل بست نشینی حرم نشینان بود.

انیس الدوله سوگلی ناصرالدین شاه

 
مشاور رسمی شاه
انیس الدوله بعد از آن که قدرتش را در حرمخانه سلطنتی گسترش داد و رقبایی چون امین اقدس و زنان عقدی چون شکوه السلطنه مادر ولیعهد را به حاشیه راند دایره فعالیتش را از حرم گستراند و خیلی زود مانند مهدعلیا وارد جریان سیاسی شد و جریان خودش را تشکیل داد. او که کتاب بسیار می خواند از رموز سیاسی آگاه بود و قواعد بازی را می دانست. شاه هم از او حرف شنوی داشت و در برخی از کارهایش با او مشورت می کرد.

همین باعث شد تا جریان های سیاسی آن دوران او را به سمت خود بکشند. این قدرت سیاسی با بخشیدن اموالی توسط ناصرالدین شاه به انیس بیشتر هم می شد. او به عنوان یکی از ثروتمندترین زنان ایران اعمال نفوذ می کرد. او لباسی بر تن می کرد که به گفته مونس الدوله تصویری از سربازان تفنگ به دوش روی دامنش گلدوزی شده بود. او به شاه درباره علت این کار گفته بود: «قربانت گردم! این ها با تفنگی که در دست دارند، ناموس قبله عالم را نگهبانی می کنند!»

انیس الدوله حتی در موضوع عزل و نصب حاکمان نیز دخالت می کرد. مخبرالسلطنه در کتاب «خاطرات و خطرات» نامه ای از انیس منتشر کرده که اهمیت زیادی دارد و نفوذ این زن را روی شاه نشان می دهد. او بعد از تغییر حاکم شیراز به ناصرالدین شاه در رعایت حق رعیت نوشت: «قربان خاک پای مبارک گردم، جواب عریضه نواب رکن الدوله را مرحمت نفرموده اید، آدمش طلب می کند. دستخط و عریضه مزین التفات فرمایید. باری شنیدم که حکومت شیراز را باز تغییر داده اید، و اللَّه خیلی تعجب است. بیچاره رکن الدوله هفت ماه است نرفته، با آن همه خسارت، اگر برای پیشکشی است از خود شاهزاده بگیرید. این طورها پدر رعیت بیچاره در می آید، رعیت این طور تمام می شود. حاکم از خودش نمی دهد. دور از مروت است، از همه جهت بیچاره ها تمام شده اند، عریضه را به دست کسی ندهید، محرمانه ملاحظه فرموده پس بدهید خواجه بیاورد.»

این تنها بخشی از دخالت انیس الدوله در عزل و نصب هاست. او که نخستین زنی بود که قصد داشت به همراه ناصرالدین شاه به سفرهای فرنگی برود با مخالفت میرزا حسین خان سپهسالار صدراعظم از روسیه به تهران بازگشت. ماجرایی که در نهایت به ضرر سپهسالار منتهی شد و بعد از بازگشت انیس الدوله به تلافی این ماجرا با همدستی علما حکم به عزل سپهسالار دادند. این واقعه را اعتمادالسلطنه هم روایت کرده است.

البته به نظر می رسد که ناصرالدین شاه از این که انیس الدوله به تهران برگردد خیلی هم راضی نبود و از خشم او می ترسید. او در نامه های متعدد از فرنگ سعی می کرد دل انیسش را به دست بیاورد: «جای شما حقیقتاً خالی است که تماشای وضع زن ها و مردهای اینجا را بکنید... اگر هوای تهران گرم است، چند روزی مختصراً بروید به صاحبقرانیه. البته بروید. آغامحراب، آغارضی، آغاعلی چه می کنند؟ معصومه کجاست؟ چه می کند؟ احوال بدرالدوله را بپرسید. سوغات های شما را انشاالله پاریس حاضر می کنم.»

او نخستین ملکه ایران است که تا اروپا مسافرت کرد. او با شاه تا مسکو همراه بود ولی حضور دختران اشراف زاده روسی و مراسم غربی در جریان خوش آمدگویی از آن ها باعث برخورد فرهنگی شد و ناصرالدین شاه انیس الدوله را به تهران برگرداند. ماجرا چنین بود که به محض اینکه شهردار مسکو از ورود انیس الدوله اطلاع یافت، تا دروازه شهر رفت و تلاش کرد تا دسته گلی تقدیمش کند، برای گریز از چنین دردسرهایی، مشیرالدوله به شاه توصیه کرد تا انیس الدوله را به تهران بازگرداند.ولی کار به همین جا ختم نشد. انیس الدوله در مسکو سوگند یاد کرد تا انتقام کارشکنی مشیرالدوله را بگیرد.او موفق شد روحانیون و درباریان را بر علیه مشیرالدوله بشوراند. با بازگشت شاه به کشور، مقصود انیس الدوله برآمد.

ملکه ای نیکوکار
هرچند از نفوذ و نقشی سیاسی انیس الدوله نمی شد گذشت اما او بیشتر از این به عنوان زنی خیر و متدین معرفی می شود. او از دریای اموالی که شاه داده بود بخشش می کرد و در هر فرصتی مراسم های مذهبی برگزار می کرد. ناصرالدین شاه عادت داشت هر روز لباس تازه ای بپوشد و انیس الدوله لباس دیروزی را به سادات فقیر می بخشید.

او بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به شرح زیر به آستانه های مقدسه امام حسین(ع) و امام رضا(ع) بخشید. اگر در زیارت حرم امام رضا(ع) نگاهتان به بالای ضریح اصلی افتاده باشد ویترینی را می بییند که مربوط به انیس الدوله است و شمشیر و نیم تاج طلای او در آنجا به نمایش در آمده است.

از دیگر موقوفات انیس الدوله می توان به وقف تاج الماس به روضه امیرالمومنین(ع)، ضریح نقره ای برای شهدای کربلا(ع)، پرده ای مروارید نشان برای آستان امام رضا(ع)، تعمیر در نقره ای طلاکوب مسجد گوهرشاد، وقف ده باب مغازه برای روضه خوانی امام رضا(ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصرآباد لواسان و چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخ التواریخ، جلد حضرت صدیقه طاهره(س) و... اشاره کرد. همچنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینه العباد، اثر شیخ زین العابدین مازندرانی حائری منتشر شد. در حال حاضر یکی از سراهای بازار تهران که به سه دالان ملک معروف است از موقوفات انیس الدوله است که عایداتش برای مصارف خیریه استفاده می شود.

بانوی آلامد
انیس الدوله به دلیل نزدیکی به شاه و مطالعات زیادی که داشت تغییراتی هم در وضعیت دربار و پوشش زنان حرم داد. او نخستین زنی بود که شلیته به تن کرد و زنان دیگر به تاسی از او دامن های بلندشان را با دامن های چتری عوض کردند. او همین طور چارقدهای قالبی را با چارقدهای ململ عوض کرد.

با آن که ناصرالدین شاه در سال های آخر عمرش سوگلی های زیادی به درباره آورده بود اما هیچ کدام جایگاه انیس را پیش او نگرفتند. انیس الدوله یکی از زنانی بود که از چند ماه مانده به جشن قران در حالی که مقدمات جشن را می چیند نگران سلطان بود و از او می خواست مواظب باشد تا مبادا پیشگویی مشهور به حقیقت بپیوندند.

صبح روز 17 ذی قعده  که ناصرالدین شاه در زاویه مقدسه ترور شد به او التماس کرد که آن روز را در حرم بماند. اما شاه به حرف او گوش نکرد و هنوز خبر نیامده انیس الدوله می دانست اتفاق ناگواری افتاده است. بعد از کشته شدن شاه دیگر کسی انیس الدوله را روی پای خود ندید. او که بعد از رسیدن پسر شکوه السلطنه به عنوان شاه تازه حرم را ترک کرده و به خانه اش در نزدیک دروازه قزوین رفت یک سال تاب دوری آورد.

معیرالممالک نوشته است که انیس الدوله چند ماه بعد از مرگ ناصرالدین شاه دوام آورد و روزی که برایش پیشکش اسکناس های 10 تومانی با تصویر شاه بردند، او با دیدن تصویر شاه شهید آن قدر به سر و سینه زد که از حال رفت و چند روز بعد درگذشت. تاج السلطنه نیز نوشت که این زن باوفا بعد از مرگ شاه بابا طاقت نیاورد و خیلی زود درگذشت.

اما منابع تاریخی می نویسند که او بعد از مرگ ناصرالدین شاه بیمار شد و در نهایت نیز چند روز مانده به سالروز کشته شدن ناصرالدین شاه در سن 41 سالگی با ابتلا به بیماری یرقان در خانه اش که در کنار موقوفات از او در خیابان ولی عصر باقی مانده است درگذشت. خانه ای که به شماره ثبت ملی 10403 روبه روی مهدیه تهران امروز در اختیار اتحادیه گوشت فروشان تهران است.

این چنین پرونده یکی از زنان قدرتمند تاریخ معاصر در فراق شاهی بسته شد که در حدود 20 سال ملکه بی تاج و تخت یکی از مقتدرترین پادشاهان تاریخ ایران بود.

منبع:tarikh.tebyan.net



بیشتر بخوانید تا بیشتر بدانید

داستان های عجیب آخوند مظفرالدین شاه (+عکس) حقوق زنان در دوره ی هخامنشی 10 خانواده قدرتمند در طول تاریخ (+عکس) آموزش در ایران باستان بانوان نامور تاریخ ایران زمین سیاست اقتصادی هخامنشیان